پروپوزال بررسی فقهی و حقوقی ماهیّت عفو متهمان و محکومان در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392

ابعاد فقهی و حقوقی عفو.

بیان مسئله:

بي ترديد اجراي مجازات و كامل كردن آن، هميشه بهترين و مؤثرترين شيوه براي اصلاح بزهكار نيست و مصلحت جامعه نيز هميشه در مجازات شدن مجرم نيست.بر همين اساس، از روزگاران كهن، قضا زدايي و كيفرزدايي به روش هاي مختلف مطرح بوده است و در هر نظام حکومتی مسأله اغماض و چشم پوشی از مجازات متهمین و محکومین تحت اغراض مختلف و متعدد کم و بیش مد نظر بوده است. اگر پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله پس از فتح مكه عفو عمومي اعلام نمي كرد، بسياري از كساني كه در آزار و اذيت مسلمان ها و غارت اموال ايشان دخالت داشتند يا در جنگ ها دستشان به خون مسلمانان آلوده شده بود، خود را در معرض محاكمه و مجازات مي ديدند و مقاومت مي كردند و يا به مناطق ديگر پناهنده مي شدند و در پي يافتن فرصت و ضربه زدن به پيامبر و حكومت نوپاي اسلامي برمي آمدند، ولي ايشان با درايت و دورانديشي، نه تنها از اين تهديد جلوگيري كرد، بلكه با نشان دادن رحمت و رأفت اسلامي، نور اميد را در دل هاي مردم زنده كرد و باعث شد تا مردم گروه گروه به اسلام بگروند. اگر مصلحت جامعه اسلامي و مسلمانان در آن روز اقتضايي ديگر داشت، پيامبر آن را ناديده نمي گرفت و عفو عمومي، آن هم به صورت مطلق اعلام نمي كرد. مؤيد اين سخن تصميمي است كه پيامبر درباره جنگجويان بني قريظه و اسيران بدر گرفت؛ مردان بني قريظه به اعدام محكوم شدندو آزادي اسيران بدر به پرداخت فديه يا آموزش خواندن و نوشتن به كودكان مسلمان مشروط شد.

مبانی و مفاهیم عمومی

مبحث اوّل: ماهیّت عفو

دانشمندان علم لغت در کتب خود معانی مختلف و متنوعی را برای عفو ذکر کرده­اند. علاوه بر این، نویسندگان علم حقوق و مفسران و مترجمان قرآن نیز هر کدام، معنای خاصی از عفو را مورد توجّه قرار داده­اند. بنابرابن، به تفکیک، عفو را در کتب لغت عربی، کتب لغت فارسی، قرآن، سخن فقها و سخن حقوقدانان مورد بررسی قرار می­دهیم.

گفتار اوّل: عفو در کتب لغت عربی

در کتابهای لغت معناهایی از این دست برای عفو آورده­اند:

1-الصَّفح: (صَفح عنه و ترک عقوبته) که به معنای گذشتن از مجازات جانی است.[1]

2- دفع سوء او بلاء: (عافی الله فلاناً) یعنی خداوند بدی را از فلانی دفع کند.[2]

3- السّهوله او الیُسر: (یُقال: درک الامر عفواً صَفواً) که مفهوم سهولت و آسانی را می­رساند.[3]

جایگاه اخلاقی و دینی عفو

اینکه عفو از جهت اخلاقی یعنی چه و چه جایگاه و ارزشی دارد یکی از مباحثی می­باشد که در این قسمت مورد بحث قرار می­گیرد. اصولاً عفو در اخلاق اسلامی دارای ارزش بسیاری می­باشد. در این قسمت تعدادی از آیات الهی و روایات ائمه معصومین که در این خصوص وارد شده است ذکر می­شود تا معلوم گردد که در اخلاق اسلامی چقدر عفو و بخشش ارزش داشته و مورد توصیه قرار گرفته است:

-«وَجَزَاءُ سَیئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ».[1] و انتقام بدی مردم همانند آن بدی است (نه زیادتر) و باز اگر کسی عفو کرده و بین خود و خصم اصلاح نمود پاداش او بر خداست و خدا ستمکاران را دوست نمی­دارد.

گفتار پنجم: عفو در سخن فقهاء

برخی از فقهای امامیه در کتب فقهی در بحث حدود، موضوع عفو را مورد عنایت قرار داده و معتقدند چنانچه مرتکب به حدی از حدود الهی اقرار و پس از اقرار توبه کند، امام و یا حاکم شرع بین اجرای حد و یا عفو مقر، مخیّر و مختار است.[1]

فردی مستحق حقی است سپس آن را ساقط می­کند، مانند قصاص و یا جبران خسارت.[2] عفو، ترک مجازات، به سبب انجام گناه است.[3] عفو، اسقاط حق از روی احسان و جود است، در حالی که قدرت بر انتقام نیز دارد.[4]

..