پروپوزا بررسی مبانی تعزیرات در فقه امامیه و حقوق جزای ایران
مبنای مشروعیت تعزیر، در فقه امامیه و حقوق ایران
مقدمه
تعزیر مجازات و عقوبتی است که غالباً نوع و میزان آن از جانب شارع معین نشده و تعیین آن با توجه به مقتضیات زمان، نوع جرم و شخصیت مجرمان از اختیارات حاکم است.
نظر به اینکه فقهای متقدم امامیه، با مسائل حکومتی برخورد ملموس و مستقیم نداشتند، در کتابهای خود راجع به تعزیر بحث مفصل، استدلالی و مستقلی نداشتهاند و مباحث مربوط به تعزیر غالباً به طور اختصار در پایان کتاب الحدود آمده است که منحصر به تشریح قضایا و حکم به تعزیر به استناد سنت معصومین(ع) است. اما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، مباحث مربوط به قضای اسلامی و از جمله تعزیر، از جانب صاحبنظران و فقها به طور تفصیلی و در قالب دروس خارج فقه مطرح شده است، تا آنجا که تعزیرات، در محدودهی اختیارات ولیفقیه جامع الشرایط مورد بحث قرار گرفته است.
پس از استقرار جمهوری اسلامی در برخی آرای دادگاههای کیفری به استناد اصل 167 قانون اساسی، رفتاری که در قانون جرم و مستلزم مجازات معرفی نشده است از آنرو که مصداق فعل حرام (معصیت) تلقی شده، جرم و مشمول تعزیر قرار گرفته است.
این موضوع باعث طرح این سؤال شد که مبانی مشروعیت تعزیر در فقه امامیه چیست و مهمتر آنکه اجرای تعزیر در حقوق جزا مبتنی بر چه مبنایی میباشد آیا مبنا تعزیر در حقوق جزا، اصل ضرر و مصلحت اندیشی قانونی است؟
بیان مسأله
تعزیر کیفری است که از پیش، تعیین نشده است و از انعطافپذیری دانش فقه حکایت دارد در احکامی از این سنخ، حتی پیش از آن که موضوع مطالعهای معاصر برای ایجاد توانمندیهای فقه پویا قرار گیرد، به هنگام وضع این دسته از احکام توسط شارع، ماهیتی مطابق با رویکردهای زمانی و مکانی لحاظ گشته است، مسئله تشریع مجازاتهای منعطف، نشان دهنده پویایی فقه است که چارچوبی منطبق با زمان و مکان را توصیه میکند.
مهمترین بخش احکام کیفری مجازاتهای تعزیری است؛ زیرا جرایم دارای حد و همچنین جنایات بر نفس و اعضا که مشمول مجازات قصاص هستند محدود و نسبتا اندکاند ولی بسیاری از جرایم، مشمول نظام تعزیراتاند. در دنیای کنونی هماهنگ با پیشرفتهای فنی و علمی که در سطوح اجتماعی به وقوع پیوسته است، گستردگی، تنوع و پیدایش جرایم جدید غیر قابل انکار و هر روز روبه افزایش است. به همین خاطر، کارکرد و نقش تعزیرات در حکومت اسلامی در جرایم جدید که در آیات و روایات به آنها اشارهای نشده است غیر قابل انکار است یکی از کارکردهای اصلی تعزیرات، در حکومت اسلامی برقراری نظم و امنیت، در تمام زمینههای اقتصادی، فرهنگی، بهداشتی و درمانی و… است، چرا که با گذشت زمان، بر تعداد جرایم افزوده شده هر چند که در زمانهای گذشته چنین جرایمی نبوده است، تعزیرات به لحاظ گستردگی، تنوع و قابلیت بینظیر با مقتضیات زمان و مکان در نظام جزایی اسلام از جایگاه ممتازی برخوردار است.
تعزیر در اصطلاح فقهای امامیه
واژهی تعزیر علاوه بر معانی لغوی، در اصطلاح فقهی مفهوم خاصی دارد که برای شناسائی این مفهوم لازم است نظرات فقها بررسی گردد تعدادی از آنها عبارتند از:
1-21-– ابوالصلاح حلبی در تعریف تعزیر چنین مینویسد: «تعزیر عبارت است از تأدیب که خداوند آن را جعل نموده است؛ به منظور اینکه تعزیر شونده و دیگر مکلفین را از ارتکاب عمل ممنوع باز دارد، این حکم در موردی که به امر واجبی اخلال وارد شود یا امر قبیحی از کسی سر زند و در شرع، مجازات معینی دربارهی آن وضع نشده باشد ثابت میشود»
1-2-2– شیخ طوسی در این باره مینویسد: «تعزیر بر عهدهی امام است و در این مورد اختلافی نیست؛ امام اگر بداند که مجرم را چیزی جز تعزیر باز نمیدارد، جایز نیست آن را ترک کند (الخلاف، 6/193). همچنین در این باره میگوید: «هیچ گاه مقدار تعزیر به اندازه حد نمیرسد و پایینتر از آن است، پایینترین مرتبه حد، در مورد جنب از حرام هشتاد تازیانه است
تعزیر در اصطلاح حقوقدانان
یكی از مجازاتهای مقرر در حقوق اسلام و همچنین قانون مجازات اسلامی، مجازاتهای تعزیری است. به طور كلی تعزیرات، به مجازاتهای اطلاق میشود كه میزان معین ندارند و بر اساس تناسب جرم و مجازات، قابل تغییرند. از آنجایی که در هر جامعهای، قوانین و مقررات اجتماعی، گاه زیر پا گذاشته میشود، گاه برخی افراد از روی سهو به این کار دست میزنند و برخی از روی عمد، قانونشکنی میکنند، بدین جهت در نظام حقوقی اسلام، برای برقراری عدالت، نظم و امنیت و پیشگیری از جرایم، قوانینی جامع مقرر شده است که تعزیرات از آن جمله است.
بحث تعزیرات، از مباحث مهم حقوق کیفری است، که امروزه تحت عنوان «مجازاتهای نامعین» در نظام حقوقی ایران، جایگاه ویژهای دارد.
تعزیر در اصطلاح حقوقدانان، چینن تعریف شده است تعدادی از آنها عبارتند از:
1-3-1- دکتر لنگرودی دربارهی تعریف تعزیر میگوید: تعزیر در اصطلاح در معانی ذیل به کار رفته است:
الف) تأدیب غیر مجرم، مانند تأدیب پدر فرزند را
ب) تعزیر کیفر جرمهایی است که نص برای آنها حد تعیین نکرده باشد خواه آن کیفر، راجع به مواردی از بزه باشد یا ناظر به حقوق عمومی یا خصوصی.
تعزيرات مربوط است به مقررات جزائى اسلام، آنچنان كه كتاب القضاء و الشهادات مربوط است به